Uday Bhayani

શ્રી ગણેશાય નમ:

શ્રીસીતારામચન્દ્રાભ્યાં નમ: | શ્રી હનુમતે નમો નમ: | શ્રી સદ્‌ગુરુ દેવાય નમ: |

શ્રીરામચરિતમાનસના કિષ્કિંધાકાંડની છેલ્લી ચોપાઈઓની રચના અને ક્રમમાં એક સુંદર સંયોગ ઉભો થયેલો છે. અગાઉ જામવંતજી શ્રીહનુમાનજીને પ્રોત્સાહિત કરવા જે-જે વાત કહે છે, તે બધાના જવાબ, બસ પ્રભુ શ્રીરામનું નામ પડતા જ, પછીની ચોપાઈઓમાં સુવ્યવસ્થિત રીતે આવી જાય છે. આ સંયોગ પણ હોઈ શકે અથવા તો શ્રીતુલસીદાસજીનું કુશાગ્ર બુદ્ધિ ચાતુર્ય પણ હોઈ શકે છે. આપણે આ દરેક ચોપાઈ અને તેના સુંદર જવાબોના સુભગ સંગમને જોઇશુ. તો ચાલો જોઈએ આ સુંદર સંગમ – (૧) અગાઉ શ્રીજામવંતજીએ કહ્યુ હતુ કે, ‘કા ચુપ સાધિ રહેઉ બલવાના’ અર્થાત તમે ચૂપ કેમ બેઠા છો? તો શ્રીહનુમાનજી ‘સિંહનાદ કરિ બારહિં બારા’ એટલે કે તેઓ વારંવાર સિંહની જેમ ગર્જના કરે છે એટલે કે તેઓ ચૂપ નથી. (૨) શ્રીજામવંતજીએ એવું કહ્યું કે ‘પવન તનય બલ પવન સમાના’ તમે પવનદેવના પુત્ર છો અને બળમાં પણ પવનના સમાન છો, શ્રીહનુમાનજી કહે છે કે તેથી જ તો હું ‘લીલહિં નાઘઉઁ જલનિધિ ખારા’ આ ખારા સમુદ્રને પળભરમાં ઓળંગી શકુ છું. (૩) અગાઉ જામવંતજી કહે છે, ‘બુધિ બિબેક બિજ્ઞાન નિધાના’; શ્રીહનુમાનજી તેના જવાબમાં કહે છે, આ બળ અને બુદ્ધિથી જ હું ‘સહિત સહાય રાવનહિ મારી’ રાવણને તેના સહાયકો સહિત મારી નાખી શકુ છું. (૪) શ્રીજામવંતજીએ કહ્યું છે, ‘કવન સો કાજ કઠિન જગ માહીં’ દુનિયામાં એવું ક્યું દુર્ગમ કામ છે, જે આપનાથી ન થઈ શકે? ત્યારે શ્રીહનુમાનજી કહે છે ‘આનઉઁ ઇહાઁ ત્રિકૂટ ઉપારી’, મારા માટે કોઈ કામ અઘરું નથી; હું આખા ત્રિકૂટ પર્વતને માતા સીતાજી સહિત ઉખાડીને અહીં લાવી શકું તેમ છું. (૫) જ્યારે શ્રીજામવંતજી કહે છે ‘રામ કાજ લગિ તવ અવતારા’, હે પવનપુત્ર! આપનો તો અવતાર જ પ્રભુ શ્રીરામના કાર્ય માટે થયેલો છે, ત્યારે આટલું સાંભળતા જ ‘સુનતહિં ભયઉ પર્બતાકારા’ શ્રીહનુમાનજી પર્વતાકાર થઈ ગયા. ખરેખર, શ્રીતુલસીદાસજી મહારાજની આ ચોપાઈઓનો ક્રમ અને તેનું અનુસંધાન અજોડ અને અદ્‌ભૂત છે. ઉપર જણાવ્યા મુજબના ચોપાઈઓના સુંદર સંગમને સારી રીતે સમજવા, આપે મારા અગાઉના બધા લેખ જીણવટથી વાંચવા પડશે, તો ખરેખર બહુ જ આનંદ આવશે, તેવું મારું માનવું છે.

હવે કિષ્કિંધાકાંડની આ છેલ્લી ચોપાઈઓની કથામાં થોડા આગળ વધીએ. આગળ માનસકાર શ્રીહનુમાનજીના અતુલ્ય વિવેકનું આલેખન કરતા લખે છે –

જામવંત મૈં પૂઁછઉઁ તોહી । ઉચિત સિખાવનુ દીજહુ મોહી ॥

જ્યારે માણસ આવેગમાં કે આવેશમાં હોય, જ્યારે શરીરમાં વીરરસ ઉત્પન્ન થયેલો હોય, ત્યારે તે સારા-નરસાનો ભેદ જાળવી શકતો નથી કે હિત-અહિત યોગ્ય રીતે નક્કી કરી શકતો નથી. અહીં શ્રીહનુમાનજી પોતે શું-શું કરી શકે તેમ છે? પોતાનામાં કેટલી અપાર શક્તિ છે? તેના વિશે બોલે છે ત્યારે તેઓ પણ આવેશમાં આવી ગયા હોય અને તેથી પોતાના અપાર સામર્થ્યના ગુણગાન ગાવા માંડ્યા હોય તેવું લાગે છે; પરંતુ આપણે અગાઉ જોઈ ગયા તેમ શ્રીહનુમાનજી તો ‘બુધિ બિબેક બિગ્યાન નિધાના’ છે. પોતે બધી જ રીતે સામર્થ્યવાન હોવા છતાં, સેનાના વરિષ્ઠ સભ્ય એવા શ્રીજામવંતજીને વિવેક કરવાનું ચૂકતા નથી. શ્રીહનુમાનજી શ્રીજામવંતજીને કહે છે, હે જામવંતજી! હું આપને પુછું છું, આપ જ મને યોગ્ય સલાહ આપો કે મારે હવે આગળ શું કરવું જોઈએ?

જ્યારે શ્રીહનુમાનજી જામવંતજીને ઉચિત શિખામણ પુછે છે કે તેણે હવે શું કરવું જોઈએ? ત્યારે શ્રીજામવંતજી કહે છે – “એતના કરહુ તાત તુમ્હ જાઈ, સીતહિ દેખી કહહુ સુધિ આઈ” હે તાત! આપ બસ એટલુ કરો કે લંકા જાવ, ત્યાં જઈ માતા સીતાજીને જોઈને પાછા આવો અને પછી તેના સમાચાર પ્રભુ શ્રીરામને પહોંચાડો. તમે પોતાની જે શક્તિનું વર્ણન કર્યું, તે બધુ જ કરી શકવા આપ સમર્થ છો. પરંતુ, હે હનુમાનજી! હાલ આપ આટલું જ કરો.

જ્યારે આપણને નોકરી કે ધંધામાં કોઈ ખાસ કામ માટે નિયુક્ત કરવામાં આવે, ત્યારે કામ યોગ્ય રીતે અને યોગ્ય માત્રામાં કરવાનું ખૂબ જ મહત્વ છે. જો અધુરું કામ મૂકીને આવીએ, તેના દરેક પાસાની વિગતે તપાસ કરીને ન આવીએ, તો પણ યોગ્ય પરિણામ ન મળે અને નિશ્ચિત કરેલ ધ્યેય કરતા વધારાનું એવું કંઈક કરીને આવીએ કે પછી આગળના બીજા કામમાં નડે, તો પણ સફળતામાં સાતત્ય ન રહે. તેવી જ રીતે આપ જે હેસિયતથી કોઇ કાર્ય કરવા ગયા હોઇએ, તે દરજ્જો ન દર્શાવીએ, તો સામેવાળા યોગ્ય માન નહિં જાળવે અને ધાર્યું કામ નહીં થાય અને હેસિયતથી વધુ અધિકૃતિ દર્શાવીએ, તો પોતે મુશ્કેલીમાં મૂકાવાનો ચોક્કસ વારો આવે અને/અથવા આ કામ કરવાને બદલે બગાડીને આવીએ. કોઈપણ કામમાં ઈષ્ટતમ ભાગ ભજવવો ઉચિત જાણી, વાનર સેનાના વરિષ્ઠ અને અનુભવી સભ્ય શ્રીજામવંતજી અહીં એવી સલાહ આપે છે કે, આપ ફક્ત માતા સીતાજીની ભાળ મેળવીને પાછા આવી જાવ. પછી શું થશે? તો –  

તબ નિજ ભુજ બલ રાજિવનૈના । કૌતુક લાગિ સંગ કપિ સેના ॥

ત્યારબાદ કમળનયન શ્રીરામજી પોતાના બાહુબળથી રાવણનો રાક્ષસકુળ સહિત સંહાર કરશે અને માતા સીતાજીને આદર સાથે લઈ આવશે. આ સમયે તેઓ કૌતુક એટલે કે કેવળ રમત માટે જ વાનરોની સેનાને સાથે લેશે. અહીં શ્રીતુલસીદાસજીએ બહુ જ ઉત્તમ પ્રકારના શબ્દોનો ઉપયોગ કરેલો છે. નિજ ભુજ બલ અર્થાત પ્રભુ શ્રીરામ પોતે જ રાવણને તેના કુળ સહિત મારવા અને સીતાજીને પાછા લાવવા સમર્થ છે, તેને કોઈની પણ મદદની જરૂર નથી. તેવો સર્વ શક્તિમાન અને સામર્થ્યવાન છે, એવો ભાવ અહીં વર્ણવેલો છે. પછી ગોસ્વામીજી કહે છે, રાજિવનૈના. પ્રભુ શ્રીરામ માટેનું, મારું પ્રિય એવું, એક સુંદર અને અદ્‌ભુત નામ. આ ‘રાજિવનયન’ શબ્દનો અક્ષરસહ અર્થ થાય છે, કમળ જેવા નયનવાળા. સામુદ્રિક શાસ્ત્ર (વ્યક્તિના અંગો, હાવ-ભાવ, હલન-ચલન ઉપરથી તેનું ચરિત્ર, ભવિષ્ય વગેરે જાણવાનું શાસ્ત્ર) મુજબ જેની આંખો કમળ જેવી હોય છે, તેઓ બહુ દયાવાન, બીજાને મદદ કરનારા અને અન્યોના દુ:ખ દુર કરવાવાળા હોય છે. આખા શ્રીરામચરિતમાનસમાં ભગવાનની આંખોનો લગભગ એકસઠ વખત ઉલ્લેખ થયેલ છે. જે પૈકી તેના માટે બાવીસ વખત રાજીવ વિશેષણ વાપરવામાં આવ્યું છે, સોળ વખત કમળ, સરોજ વગેરે સમાનાર્થી શબ્દો વાપરવામાં આવેલા છે, જ્યારે ત્રેવીસ વખત કમળના અર્થ સિવાયના વિશેષણો ઉપયોગમાં લેવામાં આવેલા છે. જ્યાં-જ્યાં રાજીવ વિશેષણ વાપરવામાં આવેલ છે, ત્યાં-ત્યાં પ્રભુની કૃપાદ્રષ્ટિ હોવાનું સૂચિત થાય છે. જેમ કે, “રાજિવનયન ધરેં ધનુસાયક । ભગત બિપતિ ભંજન સુખદાયક ॥” અને આવી જ બીજી ચોપાઈ જોઇએ તો “દેખી રામ સકલ કપિ સેના । ચિતઈ કૃપા કરિ રાજિવનયના ॥”.

અત્યારે આપણે જે ચોપાઈ વિશે વાત કરી રહ્યા છીએ એટલે કે, તબ નિજ ભુજ બલ રાજિવનૈના,  આ ચોપાઈમાં પ્રભુ શ્રીરામની પોતાની શક્તિથી જ રાક્ષસોને મારી નાખવાની વાત છે; પરંતુ આશય તો અહીં પણ કૃપાદ્રષ્ટિનો જ છે. આ બધા રાક્ષસોનો સંહાર કરીને તેઓને પરમધામ પ્રદાન કરવાનો ભાવ છે. ચોપાઈના ઉતરાર્ધમાં ‘કૌતુક લાગિ’ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. અહીં તેનો એક અર્થ એવો પણ કરી શકાય કે જે રાક્ષસોએ દેવતાઓને હેરાન-પરેશાન કરી મુક્યા હતા, દેવતાઓ, નાગ, ગંધર્વો વગેરેને બંદી બનાવીને રાખ્યા હતા, તેવા બળવાન રાક્ષસોને મારવા પ્રભુ વાનરોની સેના લઈને જશે અને તેઓના ગર્વને ચૂર કરી નાખશે. આવું કૌતુક પ્રભુ શ્રીરામ કરવાના હોય, ‘કૌતુક લાગિ’ શબ્દોનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલો હોય શકે.

આજની કથાને અહીં વિરામ આપીએ. આવતા અંકે કિષ્કિંધાકાંડનો અંતિમ ભાગ છંદ, ચોપાઈ તથા સોરઠાની સંગાથે જોઇશું તથા તેની સાથે કિષ્કિંધાકાંડની અમૂક ગૂઢ વાતો જાણીશું અને તેની પૂર્ણાહુતિ કરીશું.            

સર્વે વાચકોને મારા જય સીયારામ….

મંગલ ભવન અમંગલ હારી, દ્રવઉ સો દસરથ અજિર બિહારી

|| શ્રીસીતારામચંદ્રાર્પણમસ્તુ ||

ખાસ નોંધ: – આધ્યાત્મની દુનિયામાં હું રજ માત્ર છું. ઉકત લેખમાં કોઈ ક્ષતિ રહી જવા પામેલ હોય, તો બાળક સમજી માફ કરશો. આવી કોઈ ક્ષતિ બાબતે ધ્યાન દોરશો, તો હું આપનો ચોક્કસ આભારી થઈશ. આ ઉપરાંત આપના મંતવ્યો અને અનુભવો પણ આપ મોકલી શકો છો, જે મારા માટે અમૂલ્ય ખજાનો થઈ રહેશે.

શ્રી ગણેશાય નમ:

શ્રીસીતારામચન્દ્રાભ્યાં નમ: | શ્રી હનુમતે નમો નમ: | શ્રી સદ્‌ગુરુ દેવાય નમ: |

આગળના લેખ( શ્રી સુંદરકાંડ | ભાગ – ૬ | કવન સો કાજ કઠિન જગ માહીં – http://udaybhayani.in/sundarkand_in_gujarati_with_uday_part-006/ )માં આપણે શ્રીહનુમાનજી માટે કેમ કોઈ કામ અશક્ય નથી અને શ્રીજામવંતજીએ ‘આપનો તો જન્મ જ શ્રીરામ પ્રભુ કાર્યાર્થે થયેલો છે’ તેવું કેમ યાદ કરાવવું પડ્યું હતુ? તેના વિશે વાત કરી હતી. આ વાત તો થઈ બળ, બુદ્ધિ, વિવેક અને વિજ્ઞાનની ખાણ એવા શ્રીહનુમાનજીની, પરંતુ આ ચોપાઈ મારફતે શ્રીતુલસીદાસજી મહારાજ આપણને બધાને એટલે કે સામાન્ય માનવીને શું કહેવા માંગે છે? શું સંદેશો આપવા માગે છે? તે સાથે આજે સુંદરકાંડની આ સુંદર કથામાં આગળ વધીએ.

અહીં તુલસીદાસજી મહારાજ આપણને બધાને સંદેશો આપે છે, ટકોર કરે છે અને યાદ અપાવે છે કે, હે માનવી! તારો અવતાર ફક્ત સાંસારિક અને ભૌતિક સુખો મેળવવા અને તેને ભોગવવા ખાતર જ નથી થયો. સમગ્ર સૃષ્ટિ પ્રભુએ જ બનાવેલી છે અને તેણે જ આપણને સહુને કોઈને કોઈ પાત્ર ભજવવા નિયુક્ત કરેલા છે, તેને સુપેરે નિભાવો. સાંસારિક જીંદગી, ભૌતિક સુખો વગેરે પ્રભુની માયાનો જ એક ભાગ છે, પરંતુ તે જ સર્વસ્વ નથી. ભગવાને માનવ દેહ આપ્યો છે, તો પ્રભુકાર્ય પણ કરવું જોઈએ. આપણે આખી જીંદગી ધન-દોલત-ઐશ્વર્ય, સંપતિ-સંતતિ, કુટુંબ-કબિલા પાછળ વ્યતિત કરી દઈએ છીએ અને એવું વિચારીએ છીએ કે, વૃધ્ધાવસ્થા પ્રભુ સાથે ગાળીશું એટલે કે પાછલી જીંદગીમાં એય ને નિવૃત્ત થયા પછી શાંતિથી પ્રભુને ભજીશુ; જે નિશ્ચિતરૂપે અનિશ્ચિત હોય છે.

મારા માતુશ્રી એક વાત હંમેશા કહેતા, બેટા “લોકો ખાય છે વાસી અને રહે છે ઉપવાસી” આ ખાવું વાસી અને રહેવું ઉપવાસી કહેવતનો અર્થ હવે કંઈક થોડો-ઘણો સમજાય છે. આ કહેવત સમજાવતી વાર્તા ટૂંકમા એવી છે કે, એક સુખી-સંપન્ન પણ લોભી કુટુંબ હતુ. એક વખત તે ઘરમાં દિકરાના લગ્ન થયા. દિકરાની વહુ સામાન્ય કુટુંબની દિકરી હતી, પરંતુ ભક્તિભાવ વાળી અને ઉદાર હૃદયવાળી હતી. જ્યારે કોઇ માગવાવાળું ઘર આંગણે આવે એટલે સાસુજી કોઇને કોઇ બહાનું બતાવી, તેને કંઈ જ આપ્યા વગર પાછા મોકલી દેતા. વહુ જ્યારે-જ્યારે આવું જોવે ત્યારે ધીમેથી બોલે કે, “ખાવું વાસી અને રહેવું ઉપવાસી”. એક વખત તેના સાસુએ તેણીને પુછ્યુ કે આ તું શું બબળ્યે રાખે છે? તેનો અર્થ શું થાય? તું કહેવા શું માગે છે? તેણીએ સાસુમાને સારી રીતે સમજાવ્યા કે આપણે આ જન્મમાં જે કંઇ સુખ-સુવિધા ભોગવીએ છીએ, આપણી પાસે જે કંઇ ધન-દોલત છે, તે આપણા પૂર્વજન્મના પુણ્યનું ફળ કે પ્રતાપ છે; એટલે કે આપણે ખાઈએ છીએ વાસી. આ જન્મમાં કોઇ સત્‌કાર્ય કે દાન-પૂણ્ય તો કરતા નથી, એટલે કે રહીએ છીએ ઉપવાસી. આપણે આ જન્મમાં સારા કર્મો, દાન-દક્ષિણા, પુજા-પાઠ અને ભગવાનનું ધ્યાન ધરવું જોઇએ, જેથી તેના પુણ્ય પ્રતાપે આપણને ભગવાન આવતા ભવમાં કે આ જીવનના હવે પછીના સમયમાં સારું સુખ-સુવિધાપૂર્ણ જીવન આપે. સાસુમાને આ વાત હૈયામાં ઉતરી ગઈ અને ત્યારપછી તેના આંગણેથી કોઇ ખાલી હાથે પાછુ ફરતું ન હતું.    

આપણા પૂર્વજન્મના સત્‌કર્મોના ફળસ્વરૂપે આ જન્મમાં સુખ-સાહબી, ધન-દોલત, સમૃદ્ધિ-સંપતિ-સંતતિ વગેરે મળેલી હોય છે. આપણે તેને ભોગવવામાં વ્યસ્ત થઈ જઈએ છીએ; એટલે કે આપણે ખાઈએ છીએ વાસી. પછી આ જ વાસી ખાવામાં, અગાઉના સત્‌કર્મો થકી પ્રાપ્ત દુન્યવી સુખો ભોગવવામાં આવતા જન્મ કે સમય માટે નવા સત્‌કર્મોનું ભાથું બાંધવાનું ચૂકી જઈએ છીએ; એટલે કે રહીએ છીએ ઉપવાસી. મારા માતુશ્રીની આ વાત મને ડગલેને પગલે મારું જીવન જીવવા, તેનો પથ નક્કી કરવા ઉપયોગી સાબિત થાય છે. આશા રાખું છું કે, આ ગાગરમાં સાગર જેવી શીખ આપ સહુને પણ ઉપયોગી નીવડશે. આટલું ગૂઢ અને શાશ્વત જ્ઞાન આટલી સરળતાથી આપવા બદલ મારા માતુશ્રીને સાભાર વંદન. હવે કથામાં આગળ વધીએ – 

રામ કાજ લગિ તવ અવતારા । સુનતહિં ભયઉ પર્બતાકારા ॥

જેવું જામવંતજી કહે છે કે, રામ કાજ લગિ તવ અવતારા, શ્રીહનુમાનજીના શક્તિ વિસ્મૃતિના શ્રાપનો અંત આવી જાય છે અને પોતાની અમાપ શક્તિઓનું સ્મરણ થઈ જાય છે. શ્રીહનુમાનજી પર્વતાકાર એટલે કે વિશાળકાય થઈ જાય છે. સામાન્ય રીતે આપણને કોઈ મિત્ર, સગા-સંબંધી કોઈ કામ કરવા પ્રોત્સાહિત કરે, આપણને આપણી આવડત યાદ કરાવે, ત્યારે આપણી મનોસ્થિતિ શું હોય છે? યાદ કરો. મન પ્રફુલ્લિત મહેસૂસ કરે છે, કંઈક કરવાની ભાવના ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અતિશય આનંદનો અનુભવ કરીએ છીએ, અલગ જ પ્રકારની હકારાત્મક ઉર્જાનો અહેસાસ થાય છે. અહીં તો શ્રીહનુમાનજી રામભક્ત છે અને કાર્ય શ્રીરામપ્રભુનું છે. વિચારો કેટલો અજબ ઉમળકો હશે? શ્રીતુલસીદાસજી લખે છે કે, તેઓ પર્વતાકાર થઈ ગયા. તેણે પોતાના શરીરમાં અપાર શક્તિનો અનુભવ કર્યો. તેમના વિરાટ, તેજસ્વી, શક્તિશાળી, નિર્ભય, ઉત્તમ સ્વરૂપનું શબ્દોથી તો વર્ણન કરવું પણ શક્ય નથી.

અહીં એક વાત એ પણ નોંધવા જેવી છે કે, જ્યાં સુધી જામવંતજી શ્રીહનુમાનજીના વખાણ કરતા હતા, ત્યાં સુધી શ્રીહનુમાનજી એકદમ શાંતચિતે સાંભળતા હતા. જેવું પ્રભુ શ્રીરામનું નામ સાંભળ્યું કે તેઓ અતિ ઉત્સાહમાં આવી ગયા અને ગર્જી ઉઠ્યા, જય શ્રીરામ…. સદ્‌ગૃહસ્થનો એક ગુણ હોય છે કે તેઓ પોતાના વખાણ થતા હોય, ત્યાંસુધી ચુપ રહે છે; તો પછી શ્રીહનુમાનજી તો એક સંત છે. આગળ શ્રીતુલસીદાસજી લખે છે,

કનક બરન તન તેજ બિરાજા । માનહુઁ અપર ગિરિન્હ કર રાજા ॥

શ્રીહનુમાનજી પર્વતાકાર થઈ ગયા પછી કેવા લાગતા હતા? તેનું વર્ણન કરતા શ્રીતુલસીદાસજી કહે છે કે, તેના શરીરનો રંગ સૂવર્ણ જેવો એટલે કે સોનેરી હતો, શરીર ઉપર અપાર તેજ સુશોભિત હતું. શ્રીહનુમાનજી વાનર સેના સાથે જ્યાં હતા ત્યાં ‘સિંધુ તીર એક ભૂધર સુંદર’ એટલે કે સમુદ્ર કિનારે એક પર્વત હતો, તેની પાસે આ બીજા પર્વત જેવા લાગતા હતા અને આ બીજા પર્વત જેવા તેઓ જાણે બધા જ પર્વતોના રાજા સુમેરુ હોય તેવા ભાસતા હતા. અહીં શ્રીતુલસીદાસજીએ શ્રીહનુમાનજીને સુમેરુ પર્વતની ઉપમા આપી છે; કારણ કે તેઓનું શરીર કનકવર્ણ – સુવર્ણ રંગનું છે, તેઓનું કદ પર્વત જેવડું તથા પર્વતની જેમ ભારે પણ છે. આ ઉપરાંત, સુમેરુને પર્વતોનો રાજા કહેવામાં આવે છે અને શ્રીહનુમાનજીને “વાનરાણામધીશમ્‌” અર્થાત કપિરાજ કહેવામાં આવે છે. આમ, શ્રીહનુમાનજીને સુમેરુ પર્વતની ઉપમા આપવામાં આવેલી હોઈ શકે.

સિંહનાદ કરિ બારહિં બારા । લીલહિં નાઘઉઁ જલનિધિ ખારા ॥

સહિત સહાય રાવનહિ મારી । આનઉઁ ઇહાઁ ત્રિકૂટ ઉપારી ॥

તેઓ વારંવાર સિંહની જેમ ગર્જના કરતા કહેતા હતા કે, પ્રભુ શ્રીરામની કૃપાથી હું આકાશના તમામ ગ્રહો અને નક્ષત્રોને ઓળંગી શકુ તેમ છું, હું ઇચ્છું તો મહાસાગરને શોષી શકું છું, હું પૃથ્વીને ચીરી નાખી શકું છું અને પર્વતો ઉપર કૂદી-કૂદીને તેનું ચુર્ણ બનાવી શકું છું. તો આ ખારા સમુદ્રની શું વિસાત છે? તેને તો હું પળભરમાં ઓળંગી જઈશ. વામન અવતારમાં ત્રણ ડગલાં ભરતી વખતે પ્રભુએ જેવું રૂપ ધારણ કર્યું હતુ તેવું રૂપ ધરી, મેઘમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી વિજળીની જેમ હું ક્ષણમાત્રમાં ઉડીને સમુદ્રને પાર કરી જઈશ. એટલું જ નહીં, વજ્રધારી ઇંદ્ર અને શ્રીબ્રહ્માજીના હાથમાંથી અમૃત છીનવી લાવી શકું તેટલું સામર્થ્ય ધરાવું છું, તો રાવણને તો તેના કુટુંબ-કબિલા અને સેના-સહાયકો સહિત મારીને, આખા ત્રિકૂટ પર્વતને માતા સીતાજી સહિત ઉખાડીને અહીં લાવી શકું તેમ છું.

‘લીલહિં નાઘઉઁ જલનિધિ ખારા’ ચોપાઈમાં ‘ખારા’ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલો છે. સમુદ્રનું જલતો ખારું જ હોય છે, તે સર્વવિદિત છે, તેનો અલગથી ઉલ્લેખ કરવાની સામાન્ય રીતે કોઈ આવશ્યકતા નથી. અહીંયા એક એવો પણ તર્ક છે કે શ્રીહનુમાનજી તેને પળવારમાં ઓળંગી જવાની વાત કરી છે, તેના સમર્થનમાં એટલે કે સમુદ્રનું જલ ખારું છે, મીઠું નથી કે તેના જલપાન, સ્નાન વગેરેમાં મારો સમય વ્યતિત થાય, આ શબ્દ વાપરવામાં આવ્યો હોઇ શકે છે.

આજની કથાને અહીં વિરામ આપીએ. હવે પછીના લેખમાં શ્રી હનુમાનજીના વિવેકનું એક સુંદર ઉદાહરણ જોઈશું. ત્યારબાદ આ શ્રીરામચરિતમાનસની ચોપાઈઓનો કિષ્કિંધાકાંડના અંતમાં કેવો સુંદર સંયોગ ઉભો થાય છે, તે જોઈ કથામાં આગળ વધીશું.

સર્વે વાચકોને મારા જય સીયારામ….

મંગલ ભવન અમંગલ હારી, દ્રવઉ સો દસરથ અજિર બિહારી

|| શ્રીસીતારામચંદ્રાર્પણમસ્તુ ||

ખાસ નોંધ: – આધ્યાત્મની દુનિયામાં હું રજ માત્ર છું. ઉકત લેખમાં કોઈ ક્ષતિ રહી જવા પામેલ હોય, તો બાળક સમજી માફ કરશો. આવી કોઈ ક્ષતિ બાબતે ધ્યાન દોરશો, તો હું આપનો ચોક્કસ આભારી થઈશ. આ ઉપરાંત આપના મંતવ્યો અને અનુભવો પણ આપ મોકલી શકો છો, જે મારા માટે અમૂલ્ય ખજાનો થઈ રહેશે.