ફાધર્સ ડે નિમિતે પુજ્ય પિતાશ્રીને સમર્પિત…

સૌથી અગત્યની બાબત – દૂરસ્થ શિક્ષણ પ્રણાલી એટલે ફક્ત ઓનલાઇન શિક્ષણની જ વાત નથી.

મારા અગાઉના “કોવિડ – ૧૯ અને શિક્ષણ” વિષય પરના લેખમાં શિક્ષણનું મહત્વ, ભણતરની કટોકટી, નબળા ભણતરના કારણો અને કોવિડ – ૧૯ની ભણતર પર થઇ રહેલી વિપરીત અસરો વિશે વાત કરી હતી. અંતે આ કોવિડ – ૧૯ મહામારીના કપરાકાળમાં શિક્ષણને ચાલુ રાખવા “દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા (Remote Learning System)”ને એક સારા વિકલ્પ સ્વરૂપે ગણાવ્યો હતો. તો ચાલો જોઈએ આ દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા (Remote Learning System) કેવી હોવી જોઈએ?

સંસાધનોની ઉપલબ્ધિ

દરેક દેશ અને રાજ્યોની દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા માટેની કેપેસીટી અલગ-અલગ હશે. પ્રથમ તો દરેક દેશ અને રાજ્યોએ પોતાના વિસ્તારમાં દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા માટેની કેપેસીટી અને સંસાધનોનું ન્યાયિક મૂલ્યાંકન કરવું જોઈએ. જો મૂલ્યાંકન યોગ્ય નહીં હોય તો વ્યવસ્થા સફળ નહીં જ થઈ શકે. જ્યાં સંસાધનો ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય તેમ હોય, ત્યાં શક્યતા ચકાસી વધુમાં વધુ અને શક્ય તેટલી ઝડપથી સુવિધા ઉપલબ્ધ કરાવવી જોઈએ. એક વસ્તુ ચોક્કસ ધ્યાનમાં રાખવી જોઈશે કે જે બાળકો સૌથી વધુ ખરાબ રીતે અસરગ્રસ્ત હશે તેઓ પાસે જ દૂરસ્થ શિક્ષણ અને ઓનલાઈન શિક્ષણની વ્યવસ્થા સૌથી ઓછી હશે.

હમણાં મારા વોટ્સએપ ઉપર એક ઓડિયો ક્લિપ મળી હતી, જેમાં શાળા દ્વારા ઓનલાઈન શિક્ષણ માટે વાલીને  ફોન કરવામાં આવે છે. વાલી જે જવાબ આપે છે તેમાં બે મુખ્ય બાબતો છે. પહેલી, તેના સિવાય ઘરમાં કોઈ પાસે સ્માર્ટફોન નથી અને ઓનલાઈન શિક્ષણના સમયે તે ઘરે હાજર રહી શકે તેમ નથી કે વધુ કોઈ સ્માર્ટફોન ખરીદી શકે તેમ નથી. બીજી, સ્કૂલે જે કરવું હોય તે કરે અમે બાળકોને કોઇપણ સંજોગોમાં ઓનલાઈન ભણાવવાના જ નથી. પહેલી વાત સંસાધનોની અનુપલબ્ધીની વાસ્તવિકતા દર્શાવે છે, જ્યારે બીજી વાત દૂરસ્થ કે ઓનલાઈન શિક્ષણની વ્યવસ્થાને ન સ્વીકારવાની જડ માનસિકતા દર્શાવે છે. બન્ને બાબતો આજના આપણા સમાજની નરી વાસ્તવિકતા જ દર્શાવે છે.

શૈક્ષણિક સામગ્રી

દરેક ધોરણ અને પ્રવાહના અભ્યાસક્રમને અનુરૂપ શૈક્ષણિક સામગ્રી તૈયાર કરવી આવશ્યક છે. જેમાં સૌપ્રથમ હાલ કઈ સામગ્રી ડિજિટલ સ્વરૂપમાં એટલે કે ઓડિયો કે વિડિયો સ્વરૂપમાં ઉપલબ્ધ છે, તે ચકાસી તેનું સંકલન કરવું જોઇએ. ત્યારબાદ કઈ સામગ્રી નવી બનાવવી પડશે તે નક્કી કરી, તે બનતી ત્વરાએ તૈયાર કરી ઉપલબ્ધ કરાવવી જોઈએ. ઘણી વખત એવું પણ બનશે કે એક જ વિષયની સામગ્રી વિવિધ સ્ત્રોતોમાંથી ઉપલબ્ધ થશે. આવા સંજોગોમાં સૌથી વધુ અધિકૃત માહિતીને પ્રાધાન્ય આપવું જોઈએ. હવે ઉપલબ્ધ તમામ સામગ્રીને અભ્યાસક્રમ મુજબ ગોઠવવી જોઈએ.

વિશ્વના ઘણાં દેશો અને ખાસ આપણા દેશમાં જ લોકો ઓનલાઈન અભ્યાસથી ટેવાયેલા નથી. વધુમાં, ઓનલાઈન ક્લાસ પુરો થયા બાદ ગૃહકાર્ય અને વધુ વાંચન માટે પાઠ્યપુસ્તક અને સ્ટડી મટીરિયલ્સ વગેરેની હાર્ડકોપી વિદ્યાર્થીઓ પાસે ઉપલબ્ધ હોવી ખૂબ જ આવશ્યક છે. વિદ્યાર્થીઓને આ પાઠ્યપુસ્તક અને સ્ટડી મટીરિયલ્સ વગેરેની હાર્ડકોપી પહોંચાડવાની બાબત સંક્રમણને ધ્યાને લઈ સંવેદનશીલ છે. આ સમસ્યાને પહોંચી વળવા છાપાવાળા, કુરીયરવાળા અને પોસ્ટ ખાતું વગેરેની મદદ લઈ શકાય. આ ઉપરાંત આવી શૈક્ષણિક સામગ્રીનો ઇલેક્ટ્રોનિકરૂપમાં એટલે કે સોફ્ટકોપીમાં સોશીયલ મીડિયાના સાધનો જેવા કે વોટ્સએપ, ટેલિગ્રામ વગેરે મારફતે વધુમાં વધુ ફેલાવો કરી શકાય.

બ્રોડકાસ્ટ આધારિત દૂરસ્થ શિક્ષણ

દેશ કે રાજ્યના દરેક ભાગમાં કે દરેક ગામમાં બ્રોડબેન્ડ મારફતે ઓનલાઇન શિક્ષણ આપવું વિકસિત દેશોમાં પણ શક્ય નથી; ત્યારે ભલે વિશ્વમાં ઇન્ટરનેટના યુઝર્સની દ્રષ્ટીએ ભારતનું બિજુ સ્થાન હોય, પરંતુ વસ્તીના પ્રમાણની દ્રષ્ટીએ 122મું સ્થાન ધરાવતા આપણા દેશની તો વાત જ અસ્થાને છે. આવા સંજોગોમાં પુસ્તકો/સ્ટડી મટીરિયલ્સ પહોંચાડ્યા બાદ દૂરસ્થ શિક્ષણ આપવાના બ્રોડબેન્ડ સિવાય બે વિકલ્પ છે, રેડિયો અને ટેલીવિઝન.

રેડિયો ઉપર શૈક્ષણિક ચેનલ શરૂ કરી અને અગાઉથી નક્કી કરેલા સમયે જે-તે વિષયના લૅક્ચર બ્રોડકાસ્ટ કરી શકાય. દેશના ખૂણે-ખૂણે અને દરેક પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચવા રેડિયો એક સુલભ સાધન છે. બીજો વિકલ્પ છે, ટીવી. દ્રષ્ય-શ્રાવ્યનું સંયોજન એ કંઈપણ શિખવા માટે શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિ હોય, આ વિકલ્પ રેડિયો કરતા શિખવવાની બાબતમાં વધુ અસરકારક છે. ટીવી ઉપર નિશ્ચિત સમયપત્રક મુજબ અભ્યાસક્રમ મુજબના વિડિયો પ્રોગ્રામ પ્રસારિત કરી શકાય, લાઇવ શો કરી શકાય, પુન: પ્રસારણ પણ કરી શકાય અને ઓન ડિમાન્ડ જોવાની સુવિધા પણ આપી શકાય. ટીવી મારફતે મનોરંજન સાથે શિક્ષણ (Edutainment) થકી પાઠ ભણાવતા પ્રસારણ કરી શકાય.

રેડિયો અને ટીવી બન્ને ઉપર શૈક્ષણિક હેતુ માટે ખાસ ચેનલો ઉપલબ્ધ જ હોય તો બહુ સરળતાથી તેનો વ્યાપક ઉપયોગ શરૂ કરી શકાય અને ન હોય તો પ્રથમ વખત મૂડીખર્ચ થોડો વધુ આવી શકે છે.

ઓનલાઈન કે મોબાઈલ મારફતે દૂરસ્થ શિક્ષણ

વિશ્વના લગભગ 50% વિદ્યાર્થીઓ પાસે ઘરે કમ્પ્યુટરની સુવિધા નથી. ઓનલાઇન શિક્ષણ શરુ કરવું હોય તો પાયાની જરૂરિયાતો છે, ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટી અને કમ્પ્યુટર/લેપટોપ/મોબાઈલ. ઓનલાઇન શિક્ષણને સફળ બનાવવા સૌથી પહેલા ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટી વધુમાં વધુ જગ્યાએ પહોંચાડવી અને પરવડે તેવી કિંમતે ઉપલબ્ધ કરાવવી આવશ્યક છે. ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટી માટે દેશની મોટી ટેલીકોમ કંપનીઓની મદદ મેળવી શકાય.

ત્યારબાદ તમામ પ્રકારની શૈક્ષણિક સામગ્રી એક જ જગ્યાએથી મળી રહે તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવવી પડે. ઘણા દેશો અને મોટા કોર્પોરેટો તેના માટે ખાસ “Learning Management System – LMS”નો ઉપયોગ તાલીમ અર્થે કરે છે. જેમાં ભણાવવું, સુચનાઓ આપવી, મદદ કરવી, પ્રશ્નો હલ કરવા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ બધી સુવિધાઓ આપવા માટે વિવિધ પ્રકારની સિસ્ટમ એટલે કે વિન્ડોઝ, એન્ડ્રોઇડ, લિનક્સ  વગેરેમાં ઉપયોગ કરી શકાય તેવી શૈક્ષણિક સામગ્રી બનાવવી જોઈએ.

ઓનલાઈન શિક્ષણની વાત કરીએ છીએ ત્યારે ઇન્ટરનેટના કનેકશન સાથે તેની ઝડપ બહુ અગત્યની છે. ઇન્ટરનેટ સ્પીડ બાબતે ઉક્લાના અહેવાલ મુજબ ભારતનો વિશ્વમાં મોબાઈલ બ્રોડબેન્ડમાં 128મો અને ફિક્સ બ્રોડબેન્ડમાં 66મો ક્રમાંક છે. એટલે કે ઝડપની બાબતમાં આપણે બહુ પાછળ છીએ. આ સંજોગોમાં ઓછી બેન્ડવિડ્થ કે ઝડપમાં પણ ઉપયોગ કરી શકાય, ઓફલાઈન ઉપયોગ કરવા ડાઉનલોડ કરી શકાય તેવી રીતે શૈક્ષણિક સામગ્રી બનાવવી જોઈએ.

ઓનલાઈન શિક્ષણને ફક્ત રેકોર્ડેડ લૅક્ચર પુરતું સીમિત ન રાખતા વેબિનાર, વિડિયો કોન્ફરન્સ વગેરે જેવી ટેકનોલોજી સાથે ઇન્ટરેક્ટિવ (પરસ્પર સંવાદ થઈ શકે તેવું) બનાવવું જોઈએ.

વિવિધ કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને અનુરૂપ વ્યવસ્થા

વિવિધ કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓની ગ્રહણશક્તિ જુદી-જુદી હોય છે. દરેક કક્ષા અને ઉંમરના બાળકોને એક જ પદ્ધતિથી શિક્ષણ આપવું યોગ્ય નથી. આ બાબત ધ્યાને રાખી કક્ષા અને ઉંમર મુજબ દૂરસ્થ શિક્ષણનું મોડેલ અપનાવવું જોઈએ. વિદ્યાર્થીઓને બહોળી કક્ષામાં વહેંચી તેના માટે અનુરૂપ વ્યવસ્થા વિશે જોઈએ તો –

પ્રિ-સ્કૂલિંગ કે પ્રિ-પ્રાયમરી કક્ષાના બાળકો માટે ટીવી અને રેડિયો મુખ્ય દૂરસ્થ શિક્ષણનું સાધન હોવા જોઈએ. તેમાં પણ મનોરંજન સાથે શિક્ષણ (Edutainment) આપે તેવા પ્રોગ્રામ હોય તો બાળકોને સારી રીતે જોડી રાખી શકાય. આ જ પ્રોગ્રામના વિડિયો ઇન્ટરનેટના માધ્યમથી ક્યારેય પણ જોઈ શકાય અને ડાઉનલોડ કરી શકાય તેવી રીતે ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય. સીધા જ ઓનલાઈન શિક્ષણ માટે આ વર્ગ પાસેથી અપેક્ષા ન રાખી શકાય, વળી ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો જેવા કે મોબાઈલ, કમ્પ્યુટર વગેરેથી તેઓની આંખોને નુકશાન થઈ શકે છે.

પ્રાથમિક શાળાના બાળકો માટે પાઠ્યપુસ્તક, રેડિયો, ટીવી, સોશીયલ મીડિયા અને ઓનલાઈન શિક્ષણનું યોગ્ય મિશ્રણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય. પ્રથમ જે વિષય કે મુદ્દો ભણાવવાનો હોય તેનો ઓડિયો કે વિડિયો એપીસોડ રેડિયો કે ટીવી ચેનલ ઉપર નિર્ધારિત સમયે પ્રસારિત કરવો જોઈએ. આવા પ્રસારણ વખતે આ કક્ષાના બાળકો પાસે પાઠ્યપુસ્તક હોવા આવશ્યક છે. પાઠ્યપુસ્તક અને ઓડિયો/વિડિયો પ્રસારણ ઉપરથી અભ્યાસ કર્યા બાદ કંઇ મુશ્કેલી જણાય તો ઓનલાઈન જોડાય ત્યારે પ્રશ્નોનું નિરાકરણ થઈ શકે. આ ઉપરાંત ક્લાસ ક્યારે છે, ઓનલાઈન સેશન ક્યારે હશે, શૈક્ષણિક સામગ્રી કઈ રીતે ઉપલબ્ધ થશે વગેરે પ્રકારની વિગતો પુરી પાડવા ટેક્સ્ટ મેસેજ, વોટ્સએપ કે અન્ય સોશીયલ મીડિયા માધ્યમનો ઉપયોગ કરી શકાય. સોશીયલ મીડિયા મારફતે વિદ્યાર્થીઓના પ્રશ્નોનું સંકલન કરી ઓનલાઈન સેશન વખતે એકસાથે નિરાકરણ લાવવાની વ્યવસ્થા ગોઠવી શકાય. પ્રાથમિક શાળાના બાળકો માટે દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા ખરેખર પડકારરૂપ છે અને સાથે-સાથે સમાજના સુદ્રઢ ઘડતર માટે આ વર્ગ સૌથી અગત્યનો પણ છે.

માધ્યમિક અને ઉચ્ચત્તર માધ્યમિક કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓ માટે ઓનલાઈન શિક્ષણ મુખ્ય સાધન તરીકે રાખી શકાય. ત્યારબાદ આ વિદ્યાર્થીઓને ફરીથી જરૂરિયાત ઉભી થાય તો ટીવી કે રેડિયો ઉપર લૅક્ચરનું પ્રસારણ અને પુન: પ્રસારણ કરી શકાય. સ્ટ્રીમીંગ થઈ શકે કે ડાઉનલોડ થઈ શકે તેવા ઓડિયો તથા વિડિયો ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય.

ઉચ્ચ શિક્ષણ એટલે કે સ્નાતક અને તેથી ઉપરની કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને ફક્ત ઓનલાઇન પદ્ધતિથી શિક્ષણ આપી શકાય. વિડિયો કોન્ફરન્સ જેવી સુવિધાથી દૂરસ્થ શિક્ષણ પુરું પાડી શકાય. તેઓ માટે આ પ્રકારની વ્યવસ્થા કદાચ વધુ ઉપયોગી નીવડી શકે.

દીર્ઘદ્રષ્ટીવાળી વ્યવસ્થા 

હાલ કોવિડ-19ની મહામારીના ઉપલક્ષમાં અને ત્યારબાદ પણ વિશ્વમાં શિક્ષણ ક્ષેત્રે થઈ રહેલા સુધારાઓ ધ્યાને લેતા, દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થા આપણા જીવનનો ભાગ બનતો જશે. આ સંજોગોમાં હાલ સ્કૂલો શરૂ થઈ શકતી નથી માટે માત્ર ટૂંકાગાળાના આયોજનરૂપે વ્યવસ્થા ગોઠવવી ન જોઈએ. હાલ જે રીતે ખાનગી સ્કૂલો દ્વારા ઓનલાઈન શિક્ષણ માટે ટૂંકાગાળાની જે વ્યવસ્થા ગોઠવવામાં આવી રહી છે તે જોતા, તેમાં ફક્ત હરીફાઈ, વિદ્યાર્થીઓના એડમિશન નક્કી કરવા અને ધંધો ચાલુ રાખવાનો આશય વધુ જણાય છે. આવી વ્યવસ્થાથી બાળકો, વાલી, શિક્ષકો, સંસ્થાઓ બધાના સમય અને સંસાધનો વેડફાઇ રહ્યાં છે. કોઈ સંસ્થા ઓનલાઈન ભણાવવા વોટ્સએપ વાપરે છે તો કોઈ ગુગલ મીટ, ઝૂમ કે વેબેક્સ વાપરે છે. બધી જ કક્ષાના બાળકો માટે બસ સ્કૂલે નક્કી કરેલ એક જ પ્લેટફોર્મ, ભણાવવાની સુદ્રઢ વ્યવસ્થાને બદલે વિદ્યાર્થીઓના એડમિશન આખરી કરવા અને ત્રિ-માસિક ગાળાની ફી ઉઘરાવવાની વ્યવસ્થા વધુ લાગે છે.

દૂરસ્થ શિક્ષણ વ્યવસ્થામાં બાળકોને ભણાવવા, શૈક્ષણિક સામગ્રી ઉપલબ્ધ કરાવવી, પરસ્પર સંવાદ થઈ શકે તેવી વ્યવસ્થા ગોઠવવી, પ્રશ્નોનું નિરાકરણ લાવવાની વ્યવસ્થા, શિક્ષકોને આ બધી બાબતો માટે તાલીમબદ્ધ કરવા, શિક્ષકો માટે સપોર્ટ સિસ્ટમ, વાલીઓ અને શિક્ષકો માટે આ વ્યવસ્થાનું સાહિત્ય તૈયાર કરી પુરું પાડવું, અને આ આખી વ્યવસ્થાના સુચારું સંચાલન માટે 24X7 હેલ્પડેસ્કની સુવિધા ઉભી કરવી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત છાપા, રેડિયો, ટીવી, સોશીયલ મીડિયા વગેરે મારફતે પુરતી પ્રસિદ્ધિ કરવી જોઈએ. પ્રોગ્રામના પ્રસારણ, ઓનલાઈન સેશન, સ્ટડી મટીરિયલ્સ, અન્ય સુવિધાઓ વગેરે માટે ટેક્સ્ટ મેસેજ, રિમાઈન્ડર, એલર્ટ વગેરે જેવા ટૂલનો ઉપયોગ પણ કરવો જોઈએ. આમ, સામાન્ય લાભો માટે ટૂંકાગાળાના આયોજનને બદલે સુદ્રઢ શિક્ષણ વ્યવસ્થા કેમ વિકસે તેવા દ્રષ્ટીકોણથી સ્થાયી વ્યવસ્થા ગોઠવવી જોઈએ. આમ, દૂરસ્થ શિક્ષણ પ્રણાલી બહુ-આયામી (Multi-faceted) હોવી જોઈએ.

દૂરસ્થ શિક્ષણ પ્રણાલી આપણા માટે હજુ ઘણી નવી ગણી શકાય. નાના બાળકો તો શું? વાલીઓ અને શિક્ષકો પણ તેનાથી સુપેરે પરિચિત નથી. આવા સમયમાં સ્કૂલો ફક્ત પોતાનો વ્યવસાય ચાલે અને બધાની સાથે કંઈક તો કરવું જોઈએ, તેવા આશયથી ઓનલાઈન ભણાવવાનું ચાલુ કરશે, વાલીઓ ફક્ત વગર વિચાર્યો વિરોધ જ કરશે અને સરકાર ફક્ત નીતિ બનાવીને સંતોષ માનશે તો કંઈ વળવાનું નથી. શિક્ષણ આપણી સમાજ વ્યવસ્થાનું અવિભાજ્ય અંગ છે. તેના માટે આખા સમાજે એટલે કે વાલી, શિક્ષકો, સ્કૂલ મેનેજમેન્‍ટ અને સરકાર બધા સાથે મળી એકસુત્રતા અને એક જ ધ્યેય સાથે મહેનત કરશે તો જ તે રંગ લાવશે. કંઈક નવું શરૂ કરીએ તો મુશ્કેલી તો પડે જ, પરંતુ તેમાંથી માર્ગ કાઢી, નવી ટેકનોલોજી સ્વીકારી અને આગળ વધશું તો ચોક્કસ સારા પરિણામો હાંસલ કરી શકીશું. કોવિડ – ૧૯ના કપરાકાળમાં દૂરસ્થ શિક્ષણ પ્રણાલી જ બાળકોને ચેપથી મુક્ત રાખી શકે છે, એટલે કે બાળકો સ્વરૂપે આપણા ભવિષ્યની સુરક્ષિતતા સુનિશ્ચિત કરી શકે છે તથા બાળકો સ્કૂલે જઈ સંક્રમણ ઘરે ન લાવે તેનાથી આપણે વર્તમાન એટલે કે ઘરના વડીલો સહિતના સભ્યોને પણ સુરક્ષિત રાખી શકીએ છીએ.

જે વાચકોનો અગાઉના લેખ માટે બાળકોની આંખો બગડે, બધા પાસે સ્માર્ટફોન ન હોય, ઇન્ટરનેટ કનેક્ટિવિટીનું શું? વગેરે-વગેરે અભિપ્રાયો હતા, તેઓને આ લેખ વાંચીને જરૂરથી ટાઢક વળી હશે તેવું માનું છું. “બાળકો એક વર્ષ નહિ ભણે તો ચાલશે” આવા અભિપ્રાય વાળા વાલીઓ, આ તમારો અંગત અભિપ્રાય અને લાગણી હોઈ શકે, પરંતુ અહીં “બાળક એક વર્ષ સ્કૂલે નહીં જાય તો ચાલશે” તેવું વલણ વધુ ઉચિત રહેશે. આપના અભિપ્રાયો ચોક્કસ મોકલતા રહેજો.