Uday Bhayani

શ્રી ગણેશાય નમ:

શ્રીસીતારામચન્દ્રાભ્યાં નમ: | શ્રી હનુમતે નમો નમ: | શ્રી સદ્‌ગુરુ દેવાય નમ: |

શ્રીરામચરિતમાનસની દરેક ચોપાઈમાં ગોસ્વામીજીએ આધ્યાત્મિક ભાવની સાથે જીવનદર્શન પણ ખૂબ બારીકાઇથી વણી લીધુ છે. ગયા અઠવાડિયાની કથા શ્રી સુંદરકાંડ | ભાગ – ૨૪ | વાસનાનું પ્રતિક સુરસા માં આપણે નાગમાતા સુરસા શ્રીહનુમાનજીને ‘રામ કાજુ સબુ કરિહહુ’ તેવા આશિષ આપીને જતા રહે છે, ત્યાં સુધીની કથા જોઇ હતી. સુરસા જતી વખતે શું કહે છે, તે વિશે અધ્યાત્મ રામાયણમાં શું લખ્યુ છે? ત્યાંથી આજની કથાની શરૂઆત કરીએ.

અધ્યાત્મ રામાયણમાં લખ્યુ છે કે સુરસાએ જતી વખતે શ્રીહનુમાનજીને એમ કહ્યુ કે, ‘હે બુદ્ધિમાનોમાં શ્રેષ્ઠ! આપ જાઓ. પ્રભુ શ્રીરામચંદ્રજીનું કાર્ય ઝડપથી પૂર્ણ કરો. હે વાનરરાજ! દેવતાઓ આપની બળ-બુદ્ધિ જાણવા માંગતા હતા. તેથી મને અહીં આપની પાસે મોકલી હતી. મને ખાતરી છે કે તમે સીતાજીને જોઇને પાછા ફરશો અને ઝડપથી પ્રભુ શ્રીરામને મળશો.’

સુંદરકાંડની આ સુંદર કથામાં સુરસાના પ્રસંગ પછી ગોસ્વામીજી શ્રીતુલસીદાસજી દ્વારા વણી લેવામાં આવતા જીવનદર્શન વિશે થોડુ ચિંતન કરીએ. ભક્તિના માર્ગે આગળ વધીએ એટલે અનેક વિઘ્નો આવે. પહેલું વિઘ્ન આવે કંચનનું, ધન-દોલતનું. અગાઉ મૈનાક વિશેની કથામાં આપણે જોયું હતું કે તે સુવર્ણના શિખરોવાળો પર્વત હતો. કોઇએ સાચુ જ કહ્યુ છે, ‘જીવનમાં પૈસાની બહુ જરૂર છે, પરંતુ બહુ પૈસાની જરૂર નથી’. પૈસા-ધન-કંચનનો વિરોધ ન હોય, તેના વગર કોઇને ચાલવાનું નથી. તેનો વિરોધ કરનારા દંભી હોય છે, તેવું માની શકાય, પરંતુ ‘अति सर्वत्र वर्जयेत्’. શ્રીહનુમાનજીની જેમ તેને સ્પર્શ કરીને, તેનું માન જાળવીને આગળ વધી ગયા, તેમ જીવનમાં જરૂરી હોય તેટલું અર્થોપાજન કરીને, જીવનના સાચા ધ્યેય પ્રભુભક્તિ માટે આગળ વધી જવું જોઇએ.

બીજું વિઘ્ન આવે કામિની, એટલે કે અહીં તેનો અર્થ છે વાસના. સુરસા એ વાસનાનું પ્રતિક છે અને વાસનાનો સ્વભાવ છે, સતત વધતુ રહેવું. વાસના જેટલી ભોગવો તેટલી તેની તૃષ્ણા વધતી જ જાય, વાસના મોઢુ મોટુ કરતી જ જાય. આ વાસના સંદર્ભમાં ભર્તુહરિએ સ્મશાનની રાખ ઉપર બેસીને નીતિશતકમાં લખ્યુ છે, “ભોગા ન ભુક્તા વયમેવ ભુક્તા:” અર્થાત આપણે ભોગને નથી ભોગવતા, પરંતુ આપણે જ ભોગવાઇ જઇએ છીએ. એક વખત મોરારીબાપુની કથા સાંભળતો હતો, ત્યારે સુરસાના આ પ્રસંગમાં વાસના વિશે સમજાવતા બાપુએ એક સુંદર વાત કહેલી. આ કથાના અગાઉના ભાગ(http://udaybhayani.in/sundarkand_in_gujarati_with_uday_part-024/)માં આપણે સુરસા મુખ મોટુ કરે છે ત્યારે તેણીએ મુખ ઊભું ખોલ્યુ હશે, તેવા તર્ક સાથે કથા જોઇ હતી. જ્યારે બાપુએ કહ્યુ કે સુરસાએ ચારસો ગાઉના સમુદ્રમાં તેના જેવડું જ ચારસો ગાઉનું મુખ આડુ પહોળું કર્યુ હતું કે ખોલ્યુ હતું. જેનાથી આખો સમુદ્ર ઢંકાઇ ગયો હતો. તેનો અર્થ એવો સમજાવ્યો હતો કે આપણું આખુ જીવન, આપણો આખો ભવસાગર વાસનાથી વ્યાપ્ત થઇ જાય, તો પછી જીવ ભક્તિના માર્ગે ત્યાંથી આગળ કઇ રીતે વધી શકે? આ વાસના તેને ત્યાંથી આગળ વધવા જ ન દે.

અહીં બે વાત બહુ અગત્યની અને સમજવા જેવી છે. પહેલી, જો વાસનાનો પ્રતિકાર કરીએ કે અતિરેક કરીએ, તો પ્રભુકાર્ય શક્ય ન બને કે ભક્તિની પ્રાપ્તિ શક્ય ન બને. હા, બહુ સમજીને કહી રહ્યો છું કે તેનો પ્રતિકાર કરીએ, તો પણ ભક્તિની પ્રાપ્તિ શક્ય ન બને. વાસનાના મુખમાં પેસી, આંટો મારી અને પાછો બહાર નિકળી જાય તે વિરલો જ ભક્તિને પ્રાપ્ત કરી શકે. સંસારમા રહીને ઉદાસિનતા કેળવવામાં આવે તો જ ભક્તિ પ્રાપ્ત થાય. વાસના ક્યારેય મરતી નથી, તેને જીતવી પડે અથવા તો સાંસારિક વાસનામાંથી ભગવદીય વાસના તરફ જીવને વાળવો પડે, તો ભક્તિની પ્રાપ્તિ થાય, તો પ્રભુ શરણ પ્રાપ્ત થાય. જીવનને પ્રભુકાર્યાર્થે વાળો તો વાસના ઉપર જીત ચોક્કસ મેળવી શકાય, પરંતુ તે કદી પણ મરતી નથી, તે સનાતન સત્ય છે. બીજું, વાસનાને જીતવી હોય તો ઇન્દ્રીયોને સંકોચતા શીખવું પડે કે આવડવું જોઇએ. ક્યા સમયે ઇન્દ્રીયોને સંકોચી લેવી, તે પણ ખૂબ મહત્વનું છે. કદાચ આ સમયનું વ્યક્તિને સ્મરણ રહે તે માટે જ પ્રાચિન સમયમાં ચાર આશ્રમ(બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને સંન્યાસાશ્રમ)ની વ્યવસ્થા રાખવામાં આવી હશે. બાકી તો જેમ વાસનાનો વિસ્તાર કરતા જાઓ તેમ તે વધતી જ જાય, વધતી જ જાય. તેનો કોઇ અંત નથી અને તેમાં જ આપણે ભોગવાઇ જઇએ છીએ.

ભક્તિનો મારગ છે શૂરાનો, નથી કાયરનું કામ. ભક્તિના પંથે ચાલો, તો એક પછી એક વિઘ્ન તો આવવાનું જ. ડગલે ને પગલે પરીક્ષા તો આવવાની જ. સુરસાની પરીક્ષામાંથી પસાર થઇ, શ્રીહનુમાનજી હવે સમુદ્રમાં આગળ વધે છે. ત્યાં તો –

નિસિચરિ એક સિંધુ મહુઁ રહઇ । કરિ માયા નભુ કે ખગ ગહઇ ॥

સમુદ્રમાં એક રાક્ષસી રહેતી હતી અને તે માયા કરીને આકાશમાં ઊડતા પંખીઓને પકડી લેતી હતી.

અહીં ચોપાઇનો પ્રથમ શબ્દ છે, નિસિચરિ. નિશાચરનો શબ્દકોષ મુજબ અર્થ થાય છે, રાત્રે ફરનાર. તેનું સ્ત્રીલિંગ એટલે નિશિચરિ અર્થાત રાત્રિએ ફરનારી સ્ત્રી. રાક્ષસી અને ગણિકા બન્ને માટે આ જ શબ્દ વપરાય છે. અહીંયા બાબાજીએ રાક્ષસીની વાત કરી, પરંતુ તેનું નામ નથી લખ્યું. વાલ્મીકીય રામાયણ અને અધ્યાત્મ રામાયણમાં તેણીના નામનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. આ રાક્ષસીનું નામ હતું, સિંહિકા. સિંહિકાનો થોડો પરિચય જોઇએ તો તેણી હિરણ્યકશિપુની પુત્રી, વિપ્રચિતિ રાક્ષસની પત્નિ અને રાહુ વગેરે જેવા અતિ ભયાનક ૧૩ રાક્ષસોની માતા હતી. તેણી ઇચ્છાનુસાર રૂપ ધારણ કરી શકનારી અને છાયાગ્રહિણી એટલે કે પડછાયા થકી જીવને પકડીને ખાઇ શકનારી હતી.

શ્રીરામચરિતમાનસમાં અને આમ જોઇએ તો સુંદરકાંડમાં જ ઘણી રાક્ષસીઓનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. તે પૈકી શ્રીતુલસીદાસજીએ સુરસા, લંકિની, ત્રિજટા વગેરેના નામો લખ્યા, પરંતુ સિંહિકાનું નામ લખ્યું નથી. આ બધી રાક્ષસીઓમાં અને સિંહિકામાં કંઇક મૂળભૂત તફાવત છે. સિંહિકા સિવાયની અન્ય ત્રણેય પ્રભુકાર્યમાં બાધક ન હતી. સુરસા શ્રીહનુમાનજીના વિશિષ્ઠ બળ-બુદ્ધિની પરીક્ષા લેવા આવી હતી અને તે કાર્ય પૂર્ણ કરી, આશીર્વાદ આપીને જતી રહી. લંકિની લંકા નગરીની સુરક્ષા કરી રહી હતી માટે શ્રીહનુમાનજીને લંકા પ્રવેશ કરતા રોકે છે, પરંતુ પ્રભુ શ્રીરામના દૂત જાણી, લંકામાં પ્રવેશ કરવા દે છે. ત્રિજટા સીતાજી ઉપર અશોકવાટિકામાં પહેરો રાખે છે, પરંતુ રાક્ષસના શરીરમાં પણ પ્રભુ શ્રીરામની અનુરાગિણી જ છે. આ ત્રણેય નિષ્કપટ અને છળરહિત હતી, જ્યારે સિંહિકા કપટી અને દુષ્ટ હતી. તેણી શ્રીહનુમાનજીને પ્રભુ કાર્યમાં બાધક બનવા આવી હતી. આમ, સિંહિકાને રામવિમુખી અને પ્રભુદ્રોહી જાણી, ગોસ્વામીજીએ કદાચ તેનું નામ લખવાનું ટાળ્યું હશે.

આગળ શ્રીતુલસીદાસજીએ ‘એક’ શબ્દ લખ્યો છે, નિસિચરિ એક. આવો જ શબ્દપ્રયોગ લંકિની માટે ‘નામ લંકિની એક નિસિચરી’ અને ત્રિજટા માટે પણ ‘ત્રિજટા નામ રાક્ષસી એકા’ એવો કરવામાં આવ્યો છે. આ બધી રાક્ષસીઓ સાથે એક શબ્દના પ્રયોજનનું તાત્પર્ય એવું હોઇ શકે કે, દરેક પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં અદ્વિતિય છે, સર્વશ્રેષ્ઠ છે. તેના જેવું અન્ય કોઇ નથી. આકાશમાં ઉડતા જીવનો સમુદ્રના પાણીમાં પડતો પડછાયો પકડીને તેની ગતિ રોકી લેવી અને પછી જેમ દોરીથી પતંગને ઉતારી લેવામાં આવે, તેમ તેને નીચે ઉતારી, પકડી અને ખાઇ જવા, તે શું કોઇ નાની-સુની આવડત છે? તેવી જ રીતે લંકા નગરીએ પોતે જ સ્ત્રીનું એટલે કે રાક્ષસીનું રૂપ ધારણ કરીને પોતાની જ રક્ષા કરવી અને મચ્છર જેવડું નાનકડું રૂપ લઇને નગરીમાં પ્રવેશતા શ્રીહનુમાનજીને પકડી પાડવા, એ પણ ખરેખર એક અજીબ સિદ્ધિ જ ગણાય. ત્રિજટા માટે જોઇએ તો રાક્ષસીનો જન્મ, તામસ દેહ અને છતાં પણ રામભક્ત, છેને અજોડ, અદ્‌ભુત? આવા વિવિધ તર્ક સાથે માનસકારે આ ત્રણેયની સાથે ‘એક’ શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો હશે.

આગળ બાબાજી લખે છે, ‘સિંધુ મહુઁ રહઇ’ અર્થાત સમુદ્રમાં જ રહેતી હતી, સુરસાની જેમ બહારથી આવી ન હતી. સુરસાને મોકલવામાં આવી હતી, આ ત્યાં દરિયામાં જ રહેતી હતી. આગળ જે ત્રણેય રાક્ષસીઓની વાત કરી, તેમાં પણ એક સુંદર સંયોગ ઊભો થયો છે. અહીં રાક્ષસીઓ એટલે કે વિઘ્ન, વિઘ્ન માટે કરવામાં આવેલુ પ્રતિકાત્મક સંબોધન. ભક્તિના પથ પર ચાલીએ તો વિઘ્નો આવે, તેવું આપણે આગળ જોયુ છે. આ વિઘ્નો કોઇપણ બાજુથી આવી શકે, તે અહીં દર્શાવવામાં આવ્યુ છે. તે સુરસાની જેમ આકાશમાંથી પણ આવે, સિંહિકાની જેમ જલમાંથી પણ આવે અને લંકિનીની જેમ જમીન પરથી પણ આવી શકે. આમ, વિઘ્ન કોઇપણ રસ્તેથી આવી શકે, ભક્તએ સતત સાવચેત રહેવું જોઇએ. દેશની રક્ષા કાજે પણ વિઘ્ન કોઇપણ રસ્તે આવી શકે, સુરક્ષા માટે દેશે દરેક ક્ષેત્રે તૈયાર રહેવું જોઇએ, એવો શાસ્ત્રોનો મત છે.

ત્યારબાદ શ્રીતુલસીદાસજીએ લખ્યુ છે, ‘કરિ માયા’, માયાથી એટલે કે છળ કરીને. ‘નભુ કે ખગ ગહઇ’ અર્થાત આકાશમાં ઉડતા જીવોને પકડી લેતી. અહીં ખગ એટલે પક્ષી એટલો જ ટૂંકો અર્થ નથી કરવાનો, પરંતુ ખ = આકાશમાં અને ગ = એટલે ગમન કરનાર. આમ, અહીં આકાશમાં ઉડતા તમામ જીવોની વાત કરવામાં આવી છે. માયાથી ઉડતા જીવોને પકડીને તેણી શું કરતી હતી? તેની વિગતો આવતા અંકમાં જોઇશુ. આજની કથાની અહીં વિરામ આપીએ.

ગયા અંકનો પ્રશ્ન – સંપાતિને જટાયુના મૃત્યુના સમાચાર કોણે આપ્યા હતા? – અંગદ

આ અંકનો પ્રશ્ન – દશરથજીના કયા મંત્રી અર્થશાસ્ત્રના નિષ્ણાંત હતા?  

સર્વે વાચકોને મારા જય સિયારામ…..

મંગલ ભવન અમંગલ હારી । દ્રવઉ સો દસરથ અજિર બિહારી ॥

|| શ્રીસીતારામચંદ્રાર્પણમસ્તુ ||

શ્રી ગણેશાય નમ:

શ્રીસીતારામચન્દ્રાભ્યાં નમ: | શ્રી હનુમતે નમો નમ: | શ્રી સદ્‌ગુરુ દેવાય નમ: |

શ્રી સુંદરકાંડની આ સુંદર કથાના આગલા ભાગમાં (શ્રી સુંદરકાંડ | ભાગ – ૨૩ | સકલગુણ નિધાનમ્‌ – શ્રીઅંજનીનંદન –  http://udaybhayani.in/sundarkand_in_gujarati_with_uday_part-023/ )માં આપણે સમીરસુત સુરસાને પ્રભુકાર્ય કરવા જવા દેવા કઇ-કઇ રીતે સમજાવે છે? અને પોતાના બળ તથા બુદ્ધિનું સામર્થ્ય કઇ રીતે બતાવે છે, તે જોયું હતું. અંતે સુરસા સો યોજન એટલે કે ચારસો ગાઉના સમુદ્રના જેવડું પોતાનું મુખ ફેલાવી દે છે, ત્યારે ગોસ્વામીજી લખે છે –

સત જોજન તેહિ આનન કીન્હા । અતિ લઘુ રૂપ પવનસુત લીન્હા ॥

બદન પઇઠિ પુનિ બાહેર આવા । માઁગા બિદા તાહિ સિરુ નાવા ॥

જ્યારે સુરસાએ સો યોજન(ચારસો ગાઉ)નું વિશાળ મુખ કર્યું, ત્યારે શ્રીહનુમાનજીએ ઘણું જ નાનું રૂપ ધારણ કરી લીધું. આવું નાનું રૂપ ધારણ કરીને તેઓ સુરસાના મુખમાં પેસી ગયા અને પછી તરત જ પાછા બહાર પણ નીકળી આવ્યા અને તેણીને શીશ નમાવીને વિદાય માગી.

સુરસાએ સો યોજનનું વિશાળ મુખ કર્યુ. સુરસાએ મુખ આડું ખોલ્યુ હતુ કે ઊભું ખોલ્યુ હતું? તે એક યક્ષ પ્રશ્ન છે અને બન્ને માટે અલગ-અલગ તર્ક પણ છે. અહીં આપણે મુખ ઊભું ખોલ્યુ હશે, તેવા તર્ક સાથે આગળ વધીએ. શ્રીહનુમાનજીના પણ આખા શરીરનું વર્ણન છે એટલે કે તેઓના મોટા સ્વરૂપનું વર્ણન છે અર્થાત તેઓ ઉંચા થયા હતા, જાડા થયા ન હતા. જેવું સુરસાએ આટલુ મોટું મુખ ખોલ્યુ કે શ્રીહનુમાનજીએ ‘અતિ લઘુ રૂપ પવનસુત લીન્હા’ તુરંત જ એકદમ નાનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લીધુ. ક્યારે અને કોની સામે નાનું બનવું, તે પણ બુદ્ધિચાતુર્યનું પ્રમાણ છે. જે યોગ્ય સમયે નાના નથી થઇ શકતા તે ઘણા હેરાન થતા હોય છે. સમાજમાં ફક્ત નાણાકીય સધ્ધરતાની બાબતમાં નાના ન થઇ શકવાને કારણે દેવામાં ડૂબી જતા ઘણા જોવા મળે છે. યોગ્ય સમયે નાના થઇ જવાથી ઘણી મુશ્કેલીઓમાંથી બચી શકાય છે. શ્રીહનુમાનજી ઝડપથી અતિ નાનું સ્વરૂપ ધારણ કરીને સુરસાના મુખમાં પેસી ગયા. અગાઉ આપણે જોયું હતુ કે, અધ્યાત્મ રામાયણમાં જ્યારે સુરસા શ્રીહનુમાનજીની સામે આવીને કહે છે કે દેવોએ મને આહાર તરીકે તમને આપ્યા છે, ત્યારે એવું પણ કહે છે કે, “એહિ મે બદનં શીઘ્રં પ્રવિશસ્વ” અર્થાત આવો, ઝડપથી તમે મારા મુખમાં પ્રવેશ કરો. આમ, અગાઉ સુરસાએ શ્રીહનુમાનજીને મુખમાં પ્રવેશવાનું કહ્યુ હોય, શ્રીહનુમાનજી અતિ નાનું સ્વરૂપ ધારણ કરીને સુરસાના મુખમાં પેસી ગયા. સુરસાએ તો એટલુ મોટું મુખ ફેલાવ્યુ હતુ કે બંધ કરતા વાર તો લાગે જ ને! અને પ્રભુભક્ત? તુરંત જ નાનો થઇ શકે, પરંતુ વાસનાનો ભુખ્યો માણસ વધુને વધુ ભોગ ભોગવવા પોતાની પ્રવૃતિઓનો એટલો વિસ્તાર કરીને બેઠો હોય કે તેને સમેટતા વાર લાગે અર્થાત પોતાની વાસનાઓ કે ઇચ્છાઓને તુરંત છોડી શકતો નથી. સુરસા હજુ તો મુખ બંધ કરે તે પહેલા તો શ્રીહનુમાનજી તેના મુખમાં પ્રવેશી, આંટો મારીને પાછા બહાર પણ આવી ગયા.

શ્રીહનુમાનજીએ મુખમાંથી બહાર આવીને પછી માથું નમાવીને, પ્રણામ કરીને વિદાય માંગી. કોઇએ એવું કહ્યું કે સુરસાને ભોઠા પાડવા માટે શ્રીહનુમાનજીએ મસ્તક નમાવીને વિદાય માંગી. મારું માનવું છે કે શ્રીહનુમાનજી સુરસાને અગાઉ માતા તરીકે સંબોધન કરી ચૂક્યા છે, માટે આદરભાવ સાથે પ્રણામ કરી વિદાય માંગી રહ્યા છે. સુરસાએ કહ્યુ હતુ કે, ‘એહિ મે બદનં શીઘ્રં પ્રવિશસ્વ’ અને શ્રીહનુમાનજીએ પણ વચન આપ્યુ હતુ કે, ‘તબ તવ બદન પૈઠહઉઁ આઈ’. આમ, સુરસાની ઇચ્છા અને પોતાના વચનને પૂર્ણ કરીને શ્રીહનુમાનજી માતૃભાવના આદર સહ મસ્તક નમાવીને, વંદન કરીને વિદાય માંગી રહ્યા છે. આ સમયે શ્રીહનુમાનજીનું સામર્થ્ય અને બુદ્ધિચાતુર્ય જોઇને સુરસા કહે છે –

મોહિ સુરન્હ જેહિ લાગિ પઠાવા । બુધિ બલ મરમુ તોર મૈં પાવા ॥

દેવોએ મને જે કાર્ય માટે મોકલી હતી તે મુજબ મેં તમારા બળ-બુદ્ધિનો ભેદ પામી લીધો, તાગ મેળવી લીધો છે.

હવે સુરસા શ્રીહનુમાનજીને પોતાના આવવાનું સાચું તાત્પર્ય જણાવી દે છે કે હું આપનું ભક્ષણ કરવા માટે નહોતી આવી, પરંતુ ‘મોહિ સુરન્હ જેહિ લાગિ પઠાવા’ અર્થાત મને દેવોએ મોકલી હતી. બીજું, જેહિ એટલે કે જે કામ માટે. દેવોએ ક્યા કામ માટે મોકલી હતી? તો ‘બુધિ બલ મરમુ તોર’  શ્રીહનુમાનજીના બળ-બુદ્ધિનો તાગ મેળવવા, તેઓના વિશિષ્ટ બળ-બુદ્ધિની કસોટી કરવા મોકલી હતી. તેણીએ શ્રીહનુમાનજીની કસોટી કરવાની હોઈ, જુઠુ બોલી હતી કે, ‘આજુ સુરન્હ મોહિ દીન્હ અહારા’ આજે દેવોએ તમને મારા આહાર તરીકે આપ્યા છે. આમ, સુરસા બન્ને સ્પષ્ટતા કરી દે છે કે તેણી દેવોના મોકલવાથી આવી હતી અને દેવોએ પણ પ્રભુકાર્યમાં વિઘ્ન ઊભું કરવા નહોતી મોકલી, પરંતુ શ્રીહનુમાનજીના વિશિષ્ટ બળ-બુદ્ધિની કસોટી કરવા મોકલી હતી.

અહીં એક પ્રશ્ન એવો ઉઠે કે આવી પરીક્ષા જ કેમ લીધી? જે વ્યક્તિ જે કાર્ય કરવા માટે જતા હોય કે જેને જે કાર્ય સોંપવામાં આવ્યુ હોય, તે વ્યક્તિ તેને સોંપવામાં આવેલા કાર્યને કરવા માટે સક્ષમ તો છે ને? તે માટે કાર્યકુશળતાની પરીક્ષા લેવી પડે. શ્રીહનુમાનજીને આગળ જતા સિંહિકાના છળને શોધી તેને મારવાની છે, નાનકડું રૂપ ધરીને લંકામાં પ્રવેશ કરવાનો છે, સાત્વિક ચિહ્નો જોઇ વિભીષણ સારા માણસ છે તેવું અનુમાન લગાવવાનું છે વગેરે જેવા અપાર બળ અને કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા કાર્યો કરવાના હોય, તે મુજબ પરીક્ષા લેવામાં આવી છે. બીકોમની ડીગ્રી આપવાની હોય તો તે મુજબની અને સીએની ડીગ્રી આપવાની હોય તો તે મુજબની પરીક્ષા લેવામાં આવે છે, તેવી રીતે. સુરસા આગળ કહે છે કે –

:: દોહા – ૨ ::

રામ કાજુ સબુ કરિહહુ તુમ્હ બલ બુદ્ધિ નિધાન । આસિષ દેઇ ગઈ સો હરષિ ચલેઉ હનુમાન ॥

હે સમીરસુત! આપ બળ-બુદ્ધિના ભંડાર છો, તેથી શ્રીરામચંદ્રજીના સર્વે કાર્યો કરશો. આવા આશીર્વાદ આપીને તેણી ચાલી ગઇ; પછી શ્રીહનુમાનજી હરખભેર આગળ ચાલ્યા.

અગાઉ જામવંતજીએ શ્રીહનુમાનજીને કહ્યુ હતુ કે, “એતના કરહુ તાત તુમ્હ જાઈ, સીતહિ દેખી કહહુ સુધિ આઈ” અર્થાત હે તાત! આપ બસ એટલું કરો કે લંકા જાવ, ત્યાં જઈ માતા સીતાજીને જોઈને પાછા આવો અને પછી તેના સમાચાર પ્રભુ શ્રીરામને પહોંચાડો. જ્યારે ભગવાને આપણને કંઇક સંદેશો આપવો હોય તો તે કોઇપણ રૂપે આવીને આપે. અહીં સુરસાના ‘રામ કાજુ સબુ કરિહહુ’ શબ્દો થકી પ્રભુએ શ્રીહનુમાનજીને સંદેશો પાઠવ્યો કે, હે હનુમાન! તમારે જામવંતજીએ કહ્યુ છે એ ઉપરાંત વિશેષ કાર્યો પણ કરવાના છે. માતા સીતાજીને પ્રભુએ આપેલી મુદ્રિકા પહોંચાડવાની છે, અંગદના ભયને કાયમ માટે દૂર કરવા અક્ષકુમારનો વધ કરવાનો છે, રાવણના સામ્રાજ્યનો ચિતાર મેળવવાનો છે અને અંતે સૌથી અગત્યનું તેવું પ્રભુ શ્રીરામે શ્રીહનુમાનજીને માતા સીતાજીને શોધવા જતી વખતે કહ્યુ હતુ તે “બહુ પ્રકાર સીતહિ સમુઝાએહુ, કહિ બલ બિરહ બેગિ તુમ્હ આએહુ” એટલે કે સીતાને અનેક પ્રકારે સમજાવજો અને મારું બળ તથા વિરહ કહીને તમે શીઘ્ર પાછા આવજો. આ બધા કાર્યો કરવાના હોય, સુરસા કહે છે, ‘રામ કાજુ સબુ કરિહહુ’. સુરસા આગળ કહે છે, ‘તુમ્હ બલ બુદ્ધિ નિધાન’ તમે બળ અને બુદ્ધિના ભંડાર છો, માટે તમે આ તમામ કાર્યો કરી શકશો. સુરસા આવું ખાતરીપૂર્વક કહે છે કારણ કે પરીક્ષક છે ને? પોતે જ કસોટી કરી છે અને શ્રીહનુમાનજી તેમાં ઉતિર્ણ થયા છે, તેથી પુરા વિશ્વાસ સાથે કહે છે કે, ‘તુમ્હ બલ બુદ્ધિ નિધાન’.

“આસિષ દેઇ ગઈ સો હરષિ ચલેઉ હનુમાન”. શ્રીહનુમાનજીને તેઓ પ્રભુ શ્રીરામના ‘સબુ’ તમામ કાર્યો કરી શકશો, તેવા સુંદર આશીર્વાદ આપીને તેણી ત્યાંથી જતી રહે છે. અહીં સુરસા શ્રીહનુમાનજીને આશીર્વાદ આપે છે, તેનું કારણ સ્વાભાવિક રીતે જ તેણીને માતા તરીકે સંબોધન કરવામાં આવ્યું હતુ તે હોઇ શકે અને આ એક વધુ પ્રમાણ પણ છે કે શ્રીહનુમાનજીએ તેણીને આદરપૂર્વક જ માથું નમાવી વિદાય માંગી હતી. જેવા સુરસાના ચાલ્યા ગયા કે શ્રીહનુમાનજી ફરી પ્રભુકાર્યના પંથે આગળ વધ્યા. જ્યારે સમુદ્ર કિનારેથી શ્રીહનુમાનજી પ્રભુકાર્યાર્થે યાત્રાનો પ્રારંભ કરે છે, ત્યારે ‘ચલેઉ હરષિ’ એટલે કે શ્રીહનુમાનજી હરખાઇને ચાલ્યા હતા અને અહીં માનસકાર ફરી લખે છે કે ‘હરષિ ચલેઉ’. એકવખત આપણે હર્ષભેર કોઇ કામ શરૂ કરીએ, ત્યારે જ કોઇ વિઘ્ન આવે અને પ્રભુકૃપાથી તે દૂર થઇ જાય, તો કેવો આનંદ થાય? હાશ! છુટ્યા, હવે ફરી પ્રભુકાર્ય થઇ શકશે. તેવી રીતે શ્રીહનુમાનજીના કાર્યમાં આવેલી બાધા પ્રભુકૃપાથી દૂર થઇ ગઇ હોય, બાબાજીને લિખા હૈ, હરષિ ચલેઉ હનુમાન.

આજની કથાને અહીં વિરામ આપીએ છીએ. આવતા અંકે આ સંદર્ભમાં અધ્યાત્મ રામાયણમાં શું કહેવામાં આવ્યુ છે તથા માનસમાં વણી લેવામાં આવેલ જીવનદર્શન મુજબ ભક્તિના માર્ગના પથે ક્યા-ક્યા વિઘ્નો આવે અને તેમાં સુરસાનું શેનું પ્રતિક છે? તેની વિગતો સાથે કથાને આગળ ધપાવીશુ.

ગયા અંકનો પ્રશ્ન – રાજા જનક વતી પ્રભુ શ્રીરામના વિવાહનું આમંત્રણ લઈને રાજા દશરથ પાસે કોણ ગયું હતું? – શતાનંદ

આ અંકનો પ્રશ્ન – સંપાતિને જટાયુના મૃત્યુના સમાચાર કોણે આપ્યા હતા?

સર્વે વાચકોને મારા જય સિયારામ…..

મંગલ ભવન અમંગલ હારી । દ્રવઉ સો દસરથ અજિર બિહારી ॥

|| શ્રીસીતારામચંદ્રાર્પણમસ્તુ ||